CV & abonneren

"Een bloemlezing in dagelijkse afleveringen."
• Het cv van het Laurens jz. Coster-project.
• Abonnee worden (gratis) van de dagelijkse Coster-gedichten kan hier. 

De waarheid over Charivarius' 'Rid- en runders'

Charivarius' bekende gedicht 'Rid- en runders' (zie helemaal onderaan) zit vol spitsvondige samentrekkingen als "Ik zie kro- en meisjes kussen" en "dreu- en andre musschen". Hij begint het gedicht door zijn inspiratiebron te noemen:

César Gezelle zingt:
“’k Zie schapen, witgewold,
’k Zie rid- en runders draven ...”

Als je er bij stilstaat, is dit eigenlijk een wat vreemd citaat. Caesar Gezelle, neef van Guido en eveneens priester, was helemaal geen plezierdichter of taalknutselaar, dus een dergelijke speelse samentrekking zou hij nooit gebruiken — zou je zo denken. De eerste gang is dan naar het werk van Gezelle zelf, maar als je googelt op rid- en runders + Gezelle vind je enkel het gedicht van Charivarius. En de DBNL heeft heel weinig werk van deze dichter, dus daar loopt het spoor ook dood. Naar de KB dan maar, om daar al zijn bundels door te vlooien?

Na een oproepje onder de abonnees van de Coster-gedichtenmailing komt er hulp uit Finland. Rogier Nieuweboer van de afdeling Nederlands van de Universiteit van Helsinki had de ingeving om op rid- en rundvee te googelen, in plaats van op rid- en runders, en vond een bloemlezing uit het werk van Caesar Gezelle, waarin de regel "’k Zie schapen, witgewold, ’k Zie rid- en rundvee draven" voorkomt — in het gedicht 'Hooi', een lofzang op het Vlaamse platteland. Rundvee, dus, en geen runders. Betekent dat dat Charivarius het citaat naar zijn hand heeft gezet, om tot een grappig gedicht te kunnen komen? Want gesteld dat ridvee daadwerkelijk iets is, is de samentrekking rid- en rundvee verder niet opmerkelijk of grappig.

Maar wat is ridvee dan? Online is het woord niet te vinden, en het Woordenboek der Nederlandsche Taal kent het ook niet. Het enige lemma met het woorddeel rid erin en dat ook gewag maakt van iets vee-igs, is de derde betekenis van ridderen (II):

Van jonge manzieke deerns. Achter den man loopen. Verg. gron. op de riddel wezen: op hol zijn; in het bijzonder: veel bij straat zijn en het manvolk naloopen

'Op hol zijn', dat is wel te rijmen met het draven in de dichtregel. Maar er is geen spoor van bewijs dat dat er een verband is.

Dan maar kijken of het werk van Gezelle toch niet te vinden is. De bloemlezing noemt als bron de bundel Herbloei uit 1923 (die de DBNL niet eens vermeldt), maar die in zijn geheel op Delpher blijkt te staan. En daar wordt dan het definitieve antwoord gevonden: de dichtregel "'k Zie rid- en rundvee draven" op blz. 41 bevat twee voetnootcijfertjes, een 2 achter rid- en een 3 achter rundvee. Op blz. 42 volgt de uitleg in de voetnoot: 2) ridvee, paarden, veulens en kachtels ['jonge paarden'] en 3) rundvee koeien, geiten en schapen. Wat ook wel weer raar is, want niemand zou nu nog een schaap als rundvee betitelen, en een geit ook niet. Maar in het Vlaanderen van een eeuw geleden kon dat dus nog wel, blijkbaar.

En daarmee is het oordeel definitief: Charivarius heeft het citaat moedwillig naar zijn hand gezet, en zo de gek gestoken met de eerbare Gezelle, die een dergelijke frivoliteit nooit gebruikt zou hebben. Maar het zij Charivarius vergeven, want had hij het niet gedaan dan hadden we niet dit spitsvondige plezierdicht gekend.

Rid- en runders

César Gezelle zingt:
“’k Zie schapen, witgewold,
’k Zie rid- en runders draven ...”

Wij gaan voort:

’k Zie schapen, witgewold,
’k Zie rid- en runders draven,
’k Zie vo- en vlegels zich
Aan wa- en bitter laven.
Al is de stad ook vol van stu- en decadente'
Die speel- en alcohol
Verkiezen boven lente,
U, boe- en kippen-ren,
U, lust- en korensc-hoven,
U, var- en vlinderken,
U stel ik ver daarboven!
In ’t mooie voorjaarsweer,
Gaan bloe- en ramen open,
’k Zie ieder met een bloem,
Zelfs schoo- met anjers loopen,
’k Zie ei- en beuken staan,
En dreu- en andre musschen.
Wijl lij- (geen vrijsters!) slaan,
’k Zie kro- en meisjes kussen.
En mensch en kunstenaars
Zij dragen en zij eten
Veel flam- en waterbaars,
Bij ’t hij-, zij-, zwijgend zweeten.
Geen pneu- slechts harmonie:
De tweedracht wijkt voor vrede,
De ru- voor poëzie,
Juicht kin- en ouders mede!
Want len- en warmte is daar,
Mijn geest stijgt op, naar boven,
’k Wil nat- en morgenuur
Met vul- en lippen loven!


Charivarius (1870-1947)

Saffo-fantasie • H.Th. Boelen

• Hendrik Theodorus Boelen (1825-1900) was cargadoor en scheepsreder, maar ook (toneel)schrijver (onder het pseudoniem N. Donker). Hij schreef waarschijnlijk de eerste Nederlandse sonnettenkrans (een cyclus van veertien sonnetten waarvan de laatster egel van het ene sonnet steeds de beginregel is van het volgende sonnet, met afsluitende vijftiende sonnet dat bestaat uit alle beginregels), die werd gepubliceerd in de door hem samengestelde Noord- en Zuid-Nederlandsche Tooneel-almanak voor 1876.


SAFFO-FANTASIE

SONETTEN-KRANS,
aangeboden, met de vertaling van Grillparzer's Tragedie, aan
Mevrouw RENNEFELD-LOWENSTAM.


De historische Saffo

Drong daar zelfs door, hoe diep dan ook verscholen,
Historievorschers blik, die de oudheid als doorziet,
En met een critisch oog het kaf van "t koren wiedt,
De waarheid speurt en opheft uit haar holen,
Het volk gelooft al 't geen het is bevolen;
't Praat alles kleurloos na; maar weten doet het niet
Eentoonig als de taal, die "t water van den vliet
Staâg hooren doet, steeds klaatrend op den molen.
De wetenschap heeft Saffoos daân ontdekt,
Dat Faon nooit haar min heeft opgewekt,
Geen wanhoop ook haar dichterhart bewogen,
Haar gaaf heeft Lesbos' jeugd tot heil verstrekt,
Haar leven door geen zelfmoord is bevlekt,
Door de eeuwen heen ligt klaar voor veler oogen.


De mythische Saffo

Door de eeuwen heen ligt klaar voor veler oogen,
Ja, klaarder nog dan wat geschiednis meldt,
Hoe Faon haar op haren tocht verzelt,
Haar teedre min, en hoe zij werd bedrogen.
Men hoort haar klacht; men ziet haar diep bewogen,
En, daar haar 't leven niets dan onheil spelt,
Breekt zij den band, die haar te pijnlijk knelt,
Opdat haar dood haar roem nog moog' verhoogen.
Wat Clio meldt laat koud de kunstenaren,
In Saffo's beeld zij 't beeld der min ontwaren;
Haar lied is van die min de trouwe tolk.
Wat poëzie bezielt leeft voort na jaren,
Ja, eeuwig blijft, gedragen door de scharen,
Wat eens 't genie deed schittren voor een volk.


Grillparzer's Saffo

Wat eens 't genie deed schittren voor een volk,
Brengt vruchten voort, ook nog in laatre tijden;
Ook thans, als toen, valt menigeen in 't strijden,
In 't hart gewond door wanhoop's scherpen dolk.
Nog schept genie een gloedrand om de wolk,
Verkwikt ons nog en schenkt een zoet verblijden,
Ook waar wij zien het lot van hen, die lijden,
't Wordt alles goud, is slechts 't genie de tolk.
Wat eens bewaard werd, houdt de kiem ten leven ...
Zoo kan de korrel graan weêr vruchten geven,
Bij mummiën gelegd door Rhamses volk;
Zoo kan weer Saffo-zelf voor onze blikken zweven,
Ja, in haar nieuw gewaad op nieuw voor ons verheven,
Gelijk het licht, dat doordringt door de wolk.


Idealen

Gelijk het licht, dat doordringt door de wolk,
Bij 't levenwekkend stralenschieten,
Natuur verkwikt en doet genieten,
En vreugd verwekken zal by heel het volk, ...
Zoo is 't ... ja! meer zelfs voor den dichter, tolk
Der eeuwge bron, die steeds blijft vlieten,
Ook voor wie hier het leven lieten,
En weêr tot leven wekt in 's afgronds kolk.
Daar rijst de hemel voor zijne oogen,
Hij ziet de Godheid in den Hoogen.
Bezielend door zijn ideaal,
Zingt hij zijn lied en innig diep bewogen,
Gevoelt hij, hoe zijn godentaal
Bij oud en jong de vreugde zal verhoogen.


Het levend woord

Bij oud en jong de vreugde zal verhoogen
Het ideaal, als 't goed begrepen wordt,
Het ontevreden volk, dat schimpt en mort,
Aan damp en mist, zij 't tijdlijk, wordt onttogen.
Eens dichters taal is duister voor zijne oogen,
Schoon 't enkel aan geoefendheid hem schort;
Maar wordt de paarlenschat hem ingestort
Door 't oor in 't hart, gevoelt het zich bewogen.
Laat poëzie dan klinken door de zaal;
Zij zal bij 't volk weêrklinken duizendmaal,
Verstommen doen en wrevel, wrok en logen,
Mits dat het woord zij levend door de taal,
De kunst het beeld ons klaar voor de oogen maal' ...
Ach! zonder kunst is ieder beeld omtogen.


Grillparzer

Ach, zonder kunst is ieder beeld omtogen!
Wat uit de ziel komt, tot de ziele gaat.
Wat hartstocht is, hetzij dan liefde of haat,
Treft immer, als 't veredeld treedt voor oogen.
De mensch, waar hij verkeert, voelt zich bewogen,
Zoodra hij ziet een menschelijke daad.
Het kunstgewrocht, dat, als 't zijn volk verlaat,
Zijn kracht verliest, dat werk is ras vervlogen.
Wat leven heeft, zal eeuwig blijven leven,
En overal, waar menschen denken, streven.
Wie dichter is, leeft niet slechts voor één volk.
Moog' dan uw beeld, o Duitscher! voor ons zweven,
Ja! ons verrukken zelfs, zij 't ook omgeven
Als met een floers, der droefheid sombre tolk.


Kleine-Gartman

Als met een floers, der droefheid sombre tolk,
Ze omhuld is,... als met lachjes om den mond
Ze ons tegen treedt,... zij overwint terstond
En overal, bij priester, vorst en volk.
Reeds zien wij in haar hand de blanke dolk;
Reeds hooren wij wat kwelling ze ondervond;
Wij voelen hoe zij is in 't hart gewond,
En zien haar storten in des afgronds kolk.
Grillparzer heil! ... Gij hebt een tolk gevonden!
Heel Nederland zal uwen roem verkonden.
Voor Neêrland dringt uw straal ook door de wolk,
En Saffoos groote naam klinkt thans uit duizend monden ...
God lof! want wordt geen licht uit hooger sfeer gezonden,
De schoonste gaarde is slechts een zwarte kolk.


Faon

De schoonste gaarde is slechts een zwarte kolk
Voor 't hart des jongelings, waarin toch de eerzucht brandt
Hij minacht wat hij ziet, droomt zich een vaderland,
En vindt geen ideaal bij eigen volk.
Het vreemde schijnt van 't hart de zuivre tolk
En grijpt hem in 't gemoed... Verrukking overmant
Zijn gansche wezen, zelfs zijn hart en zijn verstand.
Zie 't fonklend oog!... Het bliksemt uit de wolk!
Toch grijpt hij, bij het ommedwalen,
Maar al te vaak naar idealen,
En vindt, na korten tijd, zich wreed bedrogen...
Zoo kan in schitterende zalen
Het fonklend kunstlicht ons bestralen,
Als niet de zon verrijst aan 's hemels bogen.


Melitta

Als niet de zon verrijst aan 's hemels bogen.
Gij zijt die zon, Melitta!... Ge overwint.
Als gij verschijnt, o rein, aanvallig kind!
De jongling voelt: uw ziel spreekt uit uwe oogen,
En als gij schreit, hoe wordt zijn ziel bewogen;
Want Meêly is vaak Liefdes trouwe vrind,
Sinds hij uw tranen zag, hij vurig mint,
Slechts voelt dat gij zijn weelde kunt verhoogen.
Of zal hij nog naar idealen streven?
Uw eenvoud, uw natuur is ziel en leven.
Daar, waar de reinheid zich aan schoonheid paart,
Voert zij de ziel des stervlings hemelwaart.
Hoe kan een vrouw ooit rijker schatten geven?
Materie ... ligt bedolven onder de aard.


Rhamnes

Materie ligt bedolven onder de aard.
Verscholen zijn al de edele metalen.
Door moeite alleen kan men dien prijs behalen,
En heeft men 't goud,... nog is het niet veel waard!
Zijn glans wordt dan slechts niet geëvenaard,
Als 't door polijsting voor elks oog kan pralen;
Dan is 't een schat; met woeker zal 't betalen
Al de energie, waarmede 't is vergaard.
Die weet "te tempren door welluidendheid,"
't Genie door wetenschap ten goede leidt,
Voor zulk een heerlijk doel geen zorgen spaart,
Heeft voor den mensch een kostlijk goed bereid,
Dat goed, waar menigeen vergeefs om vleit
Is goud en diamant u... alles waard!


Eucharis

Is goud en diamant u alles waard,
Dan is geen kunst voor u geboren.
Het schoonste landschap gaat verloren,
Heeft men geen oog voor 't schoon der aard
Maar wie geoefendheid aan kunstmin paart,
Geniet met oog en ooren.
Wat andren nauwlijks hooren,
Voert hij nog meê naar eigen haard.
Een klein verhaal, met kunst geschreven,
Is dikwijls in ons brein gebleven ...
Zoo blijv' haar taal dan niet voor ons verscholen.
Wordt, kunstnaar! door uw streven
Ook 't kleine niet verheven,
Begraaf u dan in diepe, donkre holen!


Het Volk

Begraaf u dan in diepe, donkre holen,
Is kunst voor u slechts zinnelijk genot,
Uw woord sticht kwaad; vergiftigd is uw spot,
Gij, die der maagd de reinheid hebt ontstolen.
Wij zien het toch, om eenzaam rond te dolen
Is van het waar talent, helaas, vaak 't lot!
Bedorven is het volk door vod bij vod.
Men haakt op elk gebied naar beetre scholen.
Eén school toch is er reeds, waar aesthetiek
Inheemsch is, waar de tale wordt muziek.
U roep ik toe, o volk, mij dier en waard,
Niet op de straat, niet onder úw publiek
Leert gij 't begrip van taal en van mimiek!...
Maar voelt ge 't niet, 't worde u geopenbaard.


Movrouw Rennefeld-Lowenstam

"Maar voelt ge 't niet, 't worde, u geopenbaard,"
Ik dacht aan hem, met U vereend in trouwe
Toen ik dit zong, en ook aan u Mevrouwe!
O, kom bij 't feest! ... Uw bijzijn is mij waard;
Want als daarginds de menigte is geschaard,
Zit menigeen er ligt, die 't zich berouwe ...
Slechts Offenbach beheerscht thans jonge en ouwe!
Verheven kunst, ... zij schijnt gevaagd van de aard!
Wel hem dan nog, wiens blik toch soms een wezen
Van smaak ontmoet ... Wat schoon is, uitgelezen,
Vindt meestal slechts verblijf hij eigen haard.
Do kunstgod is de Zon ... Werk voort dus zonder vreezen!
De Zon dringt in Uw huis ... Zal 't volk ook dáár genezen?
De zon heeft ook de schatten dáár vergaard!


N. Donker

De zon heeft ook de schatten daar vergaard,
Waar dichtkunst gloeit in 't menschelijke hart.
O! voelde een elk den waren toon der smart,
Dan ware een elk het prachtig schouwspel waard.
Slechts dáár, waar kunst aan ware kunst zich paart,
Daar schenkt zij gloed, die elke koude tart.
O, als 't tooneel alleen betreden werd
Door kunstenaars van Kleine's eedlen aard ...
Grillparzer, goede spelers, goed publiek,
Wat waar' dat al te zamen magnifiek!
Voorzichtig! ... Er ligt nog iets in den molen!
Vertaler, ge eischt te veel! ... Is 't volk zóó ziek?
Wie weet, uw taal, klonk zelve ze als muziek,
Drong daar zelfs door, hoe diep dan ook verscholen.


Slotzang

Door de eeuwen heen ligt klaar voor veler oogen,
Wat eens 't genie deed schittren voor een volk,
Gelijk het licht, dat doordringt door de wolk,
Bij oud en jong de vreugde zal verhoogen.
Ach! Zonder kunst is ieder beeld omtogen
Als met een floers, der droefheid somb’re tolk.
De schoonste gaarde is slechts een zwarte kolk
Als niet de zon verrijst aan ’s hemels bogen.
Materie ligt bedolven onder de aard.
Is goud en diamant u alles waard,
Begraaf u dan in diepe, donkre holen.
Maar, voelt ge ’t niet, ’t worde u geopenbaard:
De zon heeft ook de schatten daar vergaard
Drong daar zelfs door, hoe diep dan ook verscholen.

Wereldgemiddelde • Harry van Doveren

De eerste bladzijde uit Wereldgemiddelde van Harry van Doveren.

Uit 'Heldenleven' van Jan Vanriet

klik voor grotere versie

Lucebert's meepse barg

Lucebert's gedicht 'Aan Lesbia' begint met de regels:

De oude meepse barg ligt
nimmermeer in drab
maar voorgoed op zachte kussens onder - uitgerekend -
de weelderigste boom

Er is veel over deze regels geschreven, en dan vooral rond de vraag of het ertoe doet of je weet wat meepse barg betekent. Ilja Leonard Pfeijffer (in 'De mythe van de verstaanbaarheid') vond het de mooiste regels uit de Nederlandse poëzie, totdat hij opzocht wat meepse barg dan wel betekende - toen was de charme er een beetje af: "En toen heb ik, op een kwade dag, het woordenboek gepakt om ‘meeps, bn’ en ‘barg, zn’ op te zoeken. Daar heb ik spijt van. Nu ik weet wat deze woorden betekenen, hebben de verzen aan betekenis ingeboet. De toverspreuk doet het niet meer." Dus als u met Pfeijffer liever het mysterie in stand wilt houden en niet wilt weten wat een 'meepse barg' is, lees dan niet verder.

Meeps, aldus het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), betekent als het om levende wezens gaat 'tenger, niet fors' of 'ziek en zwak'. 17de-eeuwer  Jacob Cats gebruikte het woord graag; zo dichtte hij over de liefde, die je omzichtig moet behandelen: "t Js meeps en tangher, naeckt en bloot. / Ten can niet draghen sulcken stoot."

Een barg, zo schrijft het WNT, is een 'gesneden beer, gelubd mannetjeszwijn'. (U zou het woord kunnen kennen uit de carnavalshit 'Een barg die hé een krul in de steert' van De Aal). Een meepse barg is dus een ziekelijk, gecastreerd varken*.

Het is overigens niet helemaal duidelijk wie Lucebert op het oog had met die omschrijving, maar waarschijnlijk toch de in het gedicht aangesproken Lesbia ofwel haar moeder. 'Zieke zeug' zou dan gezien het geslacht toepasselijker zijn geweest - maar daarmee had het gedicht nooit zoveel aandacht gekregen.

* Over de etymologie van barg vermeldt het Etymologiebank: "Vroeger castreerde men varkens door de teelballen murw te slaan. Misschien is het woord zo etymologisch verwant met pgm. *berjan- ‘slaan’ (ohd. berian; on. berja), dat teruggaat op pie. *bherH- ‘slaan, kloppen, met een scherp werktuig bewerken’."

Astrid Lampe • Een sterke suikerlobby

Twee knipplakgedichten van Astrid Lampe, afkomstig uit Een sterke suikerlobby, het alternatieve Poëzieweekgeschenk van uitgeverij crU, verkrijgbaar in geselecteerde boekhandels.